Tam Chúc không chỉ nổi tiếng bởi cảnh quan thiên nhiên và các công trình tâm linh quy mô, mà còn mang trong mình bề dày lịch sử hàng chục nghìn năm.Các nghiên cứu khảo cổ học cho thấy Tam Chúc là nơi cư trú của người Việt cổ, chịu ảnh hưởng của văn hóa Hòa Bình cách đây từ 20.000 đến 30.000 năm. Đặc biệt, kết quả khai quật tại hang Đội 4 đã phát hiện mộ song táng ở tư thế nằm co bó gối có niên đại khoảng 10.000 năm. Đây được đánh giá là một trong 10 di tích văn hóa Hòa Bình có niên đại sớm nhất ở Việt Nam và Đông Nam Á.

Không chỉ dừng lại ở giá trị khảo cổ, khu vực Tam Chúc còn là nơi lưu giữ những dấu tích quan trọng trong tiến trình phát triển Phật giáo Việt Nam, gắn liền với Thiền sư Nguyễn Minh Không thời Lý và Phật hoàng Trần Nhân Tông thời Trần. Những dấu ấn này khẳng định Tam Chúc vừa là “địa chỉ đỏ” về khảo cổ, vừa là “vùng đất thiêng” trong lịch sử Phật giáo dân tộc.

Ngày nay, quần thể chùa Tam Chúc hiện lên uy nghi giữa hồ nước mênh mông và núi đá vôi trùng điệp, tạo nên bức tranh sơn thủy hùng vĩ. Các công trình như cổng Tam Quan, điện Quán Âm, điện Tam Thế, điện Giáo Chủ, tháp Xá Lợi, vườn Cột Kinh… vừa đồ sộ, uy nghi, vừa hài hòa với thiên nhiên, trở thành điểm hành hương và chiêm bái tiêu biểu của cả nước.

Sự kiện Tam Chúc được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt tiếp tục khẳng định Ninh Bình là vùng đất địa linh, giàu truyền thống lịch sử – văn hóa. Cùng với Tràng An, Hoa Lư, Bái Đính, Tam Cốc – Bích Động, Tam Chúc đã góp phần làm rạng danh Ninh Bình, đưa địa phương trở thành trung tâm di sản và du lịch văn hóa – tâm linh tầm vóc quốc gia và quốc tế.