Để đến được chùa cổ, du khách bắt đầu hành trình từ cổng tam quan nằm lưng chừng sườn núi, rồi vượt qua hơn 300 bậc đá rêu phong. Không đồ sộ, không dát vàng lộng lẫy như các ngôi đại tự thời nay, Bái Đính cổ mang vẻ đẹp mộc mạc theo lối chùa – động truyền thống: giản dị nhưng trầm mặc, vừa khiêm cung vừa thấm đẫm sự linh thiêng của chốn núi rừng.

Tương truyền, nơi này được thiền sư Nguyễn Minh Không phát hiện vào năm 1136 trong lúc lên núi tìm thuốc chữa bệnh hoá hổ cho vua Lý Thần Tông. Thấy thế núi – thế động linh khí, thiền sư lập am thờ Phật và đặt tên là Bái Đính.

Hang Sáng nằm bên phải, hoàn toàn tự nhiên, dài khoảng 25m, cao hơn 2m và rộng 5m. Cửa động khắc bốn chữ Hán “Minh Đỉnh Danh Lam” do vua Lê Thánh Tông để lại – lời ca ngợi vẻ đẹp của thắng cảnh vào thế kỷ XV.

Bước qua hai pho Hộ pháp đứng gác cửa động, không gian thờ tự mở ra giữa lòng hang với ban thờ Tam Bảo: Phật Bảo – Pháp Bảo – Tăng Bảo. Ánh sáng tự nhiên chiếu qua cửa vòm khiến các pho tượng hiện lên đầy uy nghiêm, kết hợp cùng từng mảng đá nguyên sinh tạo cảm giác như đang lạc vào cõi Phật linh thiêng.

Đi sâu hơn, du khách sẽ gặp “cổng trời” – lối thông ra một thung lũng nhỏ, nơi đặt ban thờ thánh Cao Sơn, vị thần cai quản núi Vũ Lâm và phía nam kinh đô Hoa Lư xưa. Bức tượng thánh Cao Sơn bằng gỗ mít, sơn son thếp vàng, nổi tiếng với điều kỳ bí: không thể dịch chuyển.

Trong một nghi lễ năm 2007, nhiều người chứng kiến việc cố đưa tượng ra khỏi vị trí, nhưng dù xà beng hay dây chão đều bất lực. Người ta kể lại rằng trán tượng đổ mồ hôi – một hiện tượng đến nay vẫn chưa lý giải được.

Đối diện Hang Sáng là Hang Tối – nơi thờ Mẫu, được tìm thấy hơn 200 năm trước khi người dân đào vào một tổ mối khổng lồ. Vì Hang Sáng thờ Phật, hang mới này được đặt tên là Hang Tối và lập ban thờ Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, cùng Ngũ vị Tiên Quan và Ban Công Đồng.

Không gian Hang Tối rộng lớn, chia thành nhiều vách ngăn tự nhiên với những nhũ đá mang hình thù độc đáo. Nơi đây ẩn chứa nhiều “kỳ quan trong động”:

• Ao tiên hay “nhãn long ẩn sơn” – vũng nước trong vắt không bao giờ cạn.

• Bức tranh đá được thiên nhiên “vẽ” nên qua hàng triệu năm.

• Bàn cờ ô thuốc, cột chống trời, và nhiều khối thạch nhũ hiếm gặp.

• Trên trần động còn có hình Quan Thế Âm Bồ Tát hiện ra hoàn toàn tự nhiên.

Hệ thống tượng thờ trong hang phần lớn được tạo tác từ gỗ hoặc gốm cổ, giữ nguyên phong cách điêu khắc truyền thống của người Việt xưa.

Chùa Bái Đính cổ không chỉ là điểm đến tâm linh lâu đời mà còn là kho tàng văn hoá – lịch sử quý giá. Dù không tráng lệ như Đại Tự Bái Đính ngày nay, nơi này vẫn giữ được sự nguyên sơ hiếm có: cảnh quan tự nhiên, các ban thờ cổ, kiến trúc chùa động và những câu chuyện kỳ bí được truyền từ đời này sang đời khác.

Giữa những lớp đá vôi lạnh, ánh sáng le lói từ miệng hang, tiếng chuông gió và mùi trầm cũ, du khách cảm nhận rõ hơn bao giờ hết hơi thở của nghìn năm lịch sử. Mỗi bước chân trong hang như đưa ta trở về thời đại của những thiền sư, những huyền thoại, và những niềm tin linh thiêng của đất Cố đô.